رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد کرمان:
چند سال است که در سطح بین‌المللی نسبت به خطر وقوع سیل هشدار داده شده است و ما اینجا تازه دو روز مانده به سیل، به این فکر می‌افتیم که چه باید بکنیم؟ خطر وقوع سیل در استان کرمان جدی است. باید این واقعیت را باور کنیم و بدانیم هر لحظه که از دست می‌رود کار را بر ما سخت‌تر می‌کند.
دکتر مریم فدایی‌قطبی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد کرمان و رئیس دانشکده معماری و شهرسازی این دانشگاه، پس از آن‌که هشدارهای بین‌المللی درباره‌ی وقوع سیل در خاورمیانه را شنید و گزارش‌های بین‌المللی در این‌باره را دید، تمرکز خود را بر مسئله‌ی سیل گذاشت و در این‌باره مطالعاتی داشته و مقالاتی هم نوشته و حتی چند سالی است که پایان‌نامه‌های دانشجویان خود را هم به این حوزه هدایت کرده است. نگرانی‌های زیادی دارد به‌ویژه از عدم آگاهی مردم کرمان از سیل و می‌گوید که وقتی همایش مدیریت یکپارچه سیل را در دانشگاه در سال ۹۵ برگزار کردیم متوجه شدیم بسیاری از مدیران ما هم از این خطر آگاهی کافی ندارند.
با او گفت‌وگوی تلفنی انجام دادم که بخشی از آن را می‌خوانید.
*با توجه به اقلیم کرمان و این‌که در همین ایام پرباران هم فریادهای کم‌آبی در استان بلند است؛ براساس اطلاعاتی که دارید، چه‌قدر احتمال وقوع سیل در استان وجود دارد؟
نمی‌خواهم به‌دنبال دلیل بارش‌های سیل‌آسای اخیر باشم و بگویم حتما عامل آن تغییر اقلیم است اما واقعیت غیرقابل انکار آن است که ما درگیر تغییر اقلیم هستیم؛ هم وقوع خشکسالی‌های ممتد و هم بارش‌های سیل‌آسا یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم هستند.
علاوه بر این، گزارش‌های بین‌المللی که وجود دارد افزایش وقوع سیل را در بسیاری مناطق جهان تایید می‌کند تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا ۱۵ سال آینده سیلاب‌ها دو برابر هم خواهند شد. این سیلاب‌ها از الگوهای بازگشت که نظم خاصی دارد هم پیروی نمی‌کند.
همه‌ی شواهد و تحقیقات در سطح بین‌المللی نشان می‌دهد که باید منتظر وقوع سیل باشیم و شهرها و سکونت‌گاه‌های خود را در برابر آن ایمن کنیم؛ کاری که در مقایسه با زلزله، چندان پیچیده و دشوار هم نیست و نیاز به اقدامات عجیب و غریبی هم ندارد.
به‌سادگی با برنامه‌ریزی جدی در بالادست سکونت‌گاه‌ها و توجه به آبخوان‌داری و آبخیزداری می‌توانیم تهدید سیل را به یک فرصت تبدیل کنیم. طبق گزارش‌هایی که وجود دارد، کرمان جزو استان‌هایی است که به‌طور جدی در معرض خطر وقوع سیل قرار دارد و در استان کرمان، مناطق جنوبی بیش از سایر مناطق در تهدید هستند.
همچنین، سکونت‌گاه‌های حاشیه‌ی کویر و دامنه‌ی کوه‌ها به‌طور مثال گلباف، سیرچ، داوران در رفسنجان، ارزوئیه و همه‌ی شهرهایی که در مسیل‌ها و حاشیه‌ی رودخانه‌ها قرار دارند در تهدید جدی سیل هستند. من طرح‌های هادی بسیاری از روستاهای استان را دیدم؛ مشکلات بسیار جدی دارند و بدون توجه به سیل طراحی انجام داده‌اند.
روزهایی که استان دچار سیل بود بسیار نگران بودم و تصور می‌کردم هر لحظه خبر از وقوع فاجعه‌ای در استان برسد چون مستعد این شرایط هستیم. البته این نکته را یادآوری کنم که همه‌ی سکونت‌گاه‌های ما که در منطقه‌ای کویری هستیم به‌ناچار در کنار آب شکل گرفته و چاره‌ای جز این هم نبوده اما اگر مسیر طبیعی آب را حرمت بگذاریم، به همین سادگی می‌توان مانع تبدیل این رخداد طبیعی به بلا شد. اقدامی که متاسفانه به‌ویژه در سال‌های اخیر به آن توجه کافی نشده است.
*اشاره کردید که جنوب استان بیش از سایر مناطق در تهدید خطر سیل قرار دارد. جنوب که می‌گویید منظورتان کل شهرستان‌هاست یا برخی از آن؟ درباره‌ی دیگر مناطق استان، وضعیت چگونه است؟
تقریبا همه‌ی مناطق جنوبی استان از جیرفت و عنبرآباد گرفته تا رودبارجنوب و حتی کهنوج در معرض خطر هستند؛ به‌ویژه مناطقی که توسعه‌های جدید دارند. اطراف شهر کرمان هم کوهپایه به‌شدت در معرض خطر سیل است؛ در اثر بارش‌های سیل‌آسا رودخانه‌ی کوهپایه جاری و وارد سیلاب‌دشت می‌شود در این مسیر اما شاهد گسترش مناطق مسکونی در حریم و بستر رودخانه هستیم.
محور هفت‌باغ و روستاهای جدیدی که در این مسیر شکل گرفته، بخش توسعه‌یافته‌ی ماهان، جوپارستان و تمام شهرهایی که در دامنه‌ی کوه قرار دارند در معرض خطر هستند.
*آیا بررسی‌ای انجام شده که نشان دهد این مناطق از لحاظ زیرساخت‌ها و ابنیه‌ی فنی چه‌قدر آمادگی برای مواجه شدن با سیل دارند؟
سیل ماهیتا نباید باعث ایجاد خسارت جانی شود چون برخلاف زلزله، فرصت فرار می‌دهد مگر این‌که خود فرد به سمت خطر پیش برود اما خسارات مالی زیادی می‌تواند ایجاد کند. جالب است بدانید امسال سازمان ملل در زمینه‌ی کاهش خطر بلایا تاکید بر کاهش اثرات سوء اقتصادی بلایا دارد.
درست است که جان انسا‌ن‌ها در اولویت است اما نباید با این باور که سیل خسارت جانی ندارد نسبت به آن حساسیت نداشته باشیم. خساراتی که سیل ایجاد می‌کند ممکن است تا سال‌های زیادی ادامه پیدا کند؛ همان‌طور که حفظ جان افراد مهم است، حفظ اموال و سرمایه‌های اقتصادی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. درباره‌ی میزان آمادگی مناطق مختلف استان، می‌توانم سیل بردسیر را مثال بزنم که چند سال پیش رخ داد و با نابودی بخشی از منطقه نشان داد که شهرهای ما آمادگی کافی برای رویارویی با سیل ندارند.
یا اخیرا در شهر کرمان، تنها دو روز به آمدن بارش‌های سیل‌آسا تازه به این فکر افتادند که ما یک بند مملکت و سیل‌بندهایی داشتیم باید احیا بشود یا کانال‌هایی در شهر برای عبور آب ایجاد کنیم. این وضعیت در حالی است که برای مقابله با خسارات سیل، تمهیدات و دستورالعمل‌های مشخصی وجود دارد. با شناختی که من از استان دارم می‌توانم بگویم برای مقابله با سیل آمادگی نداریم.
*در مورد شهر کرمان وضعیت تا چه حد بحرانی است؟
شهر کرمان چندان در معرض خطر سیل نیست بلکه بیش‌تر مشکل آبگرفتگی در معابر را دارد. همین بارندگی‌های اخیر هم نشان داد که نقاط حساس شهر کجاست؛ در این مورد خاص، شهرداری خوشبختانه تمهیدات لازم را اندیشیده بود و توانست سریعا شهر را از وضعیت اضطراری خارج کند ولی اگر همین بارندگی چند ساعت بیش‌تر ادامه پیدا کرده بود معلوم نیست با چه وضعیتی در شهر روبه‌رو می‌شدیم.
در مجموع اما در مورد شهر کرمان اگر باران سیل‌آسا داشته باشیم، خیلی نباید نگران وقوع سیل مشابه آنچه در شیراز رخ داد باشیم البته این را بگویم که در نهایت این مسئله را تحقیقات هیدرولوژیک باید تایید کند ولی اطلاعات موجود می‌گوید که سیل در شهر کرمان نخواهیم داشت چون اساسا رودخانه‌ای از این محل عبور نمی‌کرده ولی مناطقی نزدیک به شهر کرمان داریم که بسیار حساس‌تر و نگران‌کننده‌تر هستند؛ از جمله هفت‌باغ و جوپارستان و بخش‌های جدید شهر ماهان و روستاهای پایین‌دست کوه‌های جوپار.
*بعد از سالیان زیادی که استان کم‌باران بود، امسال باران و سیلاب را در استان داشتیم. حالا عملکرد مسئولان را در این مدت چه‌طور ارزیابی می‌کنید؟
آن‌طور که از اخبار شنیدم شرکت آب منطقه‌ای استان اقداماتی را مشخص کرده که باید انجام شود و نمی‌دانم آیا کاری در این راستا صورت گرفته یا خیر؟ چند سال است که در سطح بین‌المللی نسبت به خطر وقوع سیل هشدار داده شده است و ما اینجا تازه دو روز مانده به سیل، به این فکر می‌افتیم که چه باید بکنیم؟ خطر وقوع سیل در استان کرمان جدی است.
باید این واقعیت را باور کنیم و بدانیم هر لحظه که از دست می‌رود کار را بر ما سخت‌تر می‌کند. برای درک عمق فاجعه‌ای که سیل در استان کرمان ممکن است ایجاد کند، کافی است به این فکر کنیم که اگر جیرفت دچار سیلی شبیه خوزستان و لرستان می‌شد، چند درصد از مواد غذایی مورد نیاز کشور از بین می‌رفت؟ یا در شهر بم، مسیلی از وسط شهر عبور می‌کرده که روی نقشه‌های قدیمی مشخص است. کافی است به این فکر کنیم که این مسیل الان کجاست؟ اصلا وجود خارجی ندارد!
یا در جیرفت، در انتهای مسیل، زمین‌ها را تقسیم کرده‌اند، یا در ارزوئیه مسیل را به خیابان تبدیل کرده‌اند. این‌ها مسائلی است که مسئولان باید به آن فکر کنند البته قبل از هر چیز، همه باید قبول کنیم که خطر سیل ما را تهدید می‌کند. وقتی به این مسائل پرداخته شود آن‌موقع می‌توان عملکردها را هم ارزیابی کرد.
*دانشگاه و مراجع علمی هم که در این مدت درباره‌ی این خطری که استان را تهدید می‌کند کاملا سکوت کرده‌اند.
در مواقع بحران، هیچ‌وقت هیچ‌کس از ما نخواسته که کمک کنیم. البته ما جمعی از اعضای هیات علمی بخش شهرسازی و هیدرولوژی دانشگاه آزاد کرمان نامه‌ای به ریاست محترم دانشگاه نوشتیم و با یادآوری خطری که استان را تهدید می‌کند، اعلام آمادگی کردیم که هر اقدامی برای افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری شهرها و روستاهای استان نیاز باشد را حاضریم انجام دهیم و از ایشان خواستیم تا به هر ارگانی که صلاح می‌دانند این آمادگی را اعلام کنند. تاکنون که خبری نشده است.
البته خود من شخصا اقداماتی انجام دادم؛ مثلا در کنسرت‌هایی که شهرداری برگزاری می‌کرد با مردم درباره‌ی سیل و این‌که چه‌طور می‌توانند از خودشان محافظت کنند صحبت کردم. به هلال‌احمر هم اعلام آمادگی برای انجام هر نوع کمکی کردم، با کمک تیمی از متخصصان که در این زمینه مطالعه و دغدغه دارند کلیپ‌های آموزشی درباره‌ی شیوه‌ی پر کردن کیسه‌های شنی برای جلوگیری از نفوذ سیلاب تهیه و منتشر کردیم. اما این‌ها اقدامات فردی ما بوده و هیچ ارگان و نهادی به ما مراجعه نکرده است.
*دلیل این‌که دولت از دانشگاه کمک نمی‌گیرد را چه می‌دانید؟
شاید تصور این است که دانشگاه سرعت عمل کافی را در این همکاری دوجانبه ندارد و به‌جای همکاری، بیش‌تر سنگ‌اندازی می‌کند و فکر می‌کنند اگر الان با دانشگاهیان از مشکلات و موانع بگوییم، شش ماه بعد راهکار خود را ارائه می‌دهند.
در صورتی که این‌طور نیست و به‌عنوان نمونه دانشگاه علوم پزشکی را مثال می‌زنم که تیم پزشکی این دانشگاه از اولین گروه‌هایی بود که برای کمک به سیل‌زدگان به خوزستان رفت. در جریان بارش‌های شدید اخیر، ما اعضای هیات علمی بخش هیدرولوژی و شهرسازی دانشگاه آزاد داوطلبانه اعلام آمادگی کردیم، من هم شخصا به افراد زیادی از جمله مدیر بحران شهرداری و مدیر بحران استانداری پیام دادم و گفتم حاضریم کمک کنیم اما هیچ‌کس هیچ استقبالی نکرد.
ما پایان‌نامه‌های دانشجویی زیادی را به این سمت سوق دادیم که میزان تاب‌آوری و خطرپذیری سکونت‌گاه‌های استان در برابر سیل را بررسی کنند؛ این پایان‌نامه‌ها می‌تواند عملیاتی شود ولی هیچ‌کس تاکنون اهمیتی به آن نداده است. البته من فکر می‌کنم دانشگاه نباید به این شرایط تن بدهد و نباید منتظر بماند تا دعوتی صورت بگیرد. وقتی شرایط برای تاثیرگذاری دانشگاه را فراهم نمی‌کنند، ما خودمان باید بسیج شویم و اقدامی را انجام دهیم.
*به نظر شما؛ امروز اگر استان بخواهد خیلی جدی به مسئله‌ی ایمن‌سازی شهرها و روستاها در برابر سیل بپردازد از کجا باید شروع کند؟
اداره کل راه و شهرسازی باید طرح‌های بالادستی شهرها را از نظر هیدرولوژیکی مورد بازبینی قرار دهد، همین کار را هم بنیاد مسکن درباره‌ی طرح‌های هادی روستایی انجام دهد. آب منطقه‌ای نیز باید وضعیت آبخوان‌ها و حریم و بستر رودخانه‌ها را بررسی کند تا مشخص شود نقاط پرخطر کجا هستند تا تمهیدات لازم درباره‌ی آن صورت گیرد.
همزمان با این اقدامات، باید اقدامات پیشگیرانه را از همین امروز آغاز کنیم؛ احداث بندها، بررسی ظرفیت سدها، زهکشی کانال‌ها، ایجاد حوضچه‌های تاخیری و … تا لااقل باعث ایجاد تاخیر در ورود سیل به سکونت‌گاه‌ها شویم. هشدارهای علمی که داده می‌شود را نباید کم‌اهمیت جلوه داد؛ درباره‌ی «آق‌قلا» که سیل امسال خسارات سنگینی در آن به‌بار آورد، پیش از این چندین مقاله‌ی علمی پژوهشی نوشته شده بود که طغیان گرگان‌رود را پیش‌بینی کرده و نسبت به آن هشدار داده شده بود. در مورد طغیان رودخانه‌ها در کرمان هم کارهای پژوهشی انجام شده و اطلاعات آن موجود است.
باید به این مسائل توجه داشت و در کنار همه‌ی این‌ها، نگاه فعلی مسئولان به بحران باید تغییر کند. در حالی‌که در کشور ما صحبت از مدیریت بحران است، در دنیا کاهش خطر بلایا را مدنظر دارند و این‌که از تبدیل رخدادهای طبیعی به بلایا جلوگیری کنند.
کشورهای زیادی به تاب‌آوری شهرها به‌عنوان یک اصل جدی ورود کرده‌اند و برای تاب‌آوری هم دو مقوله‌ی مهم مدنظر است؛ یکی درک خطرپذیری به این معنا که مردم بدانند چه خطری تهدیدشان می‌کند و دیگر اقدام محلی؛ مردم نباید منتظر باشند تا استانداری یا فرمانداری یا دهیاری برای آن‌ها کاری بکند. باید بدانند در مواقع بحرانی چه‌طور از خودشان و خانواده‌شان و دیگر کسانی که در کنارشان هستند محافظت کنند. این چیزی است که مردم ما بلد نیستند!
البته در خوزستان دیدیم که در نهایت مردم سیل‌زده خودشان دست به کار شدند وبا کیسه‌های شنی سیل‌بند ایجاد کردند ولی این آگاهی باید از قبل در مردم ایجاد شود. باید دفاتر بحران در شهرداری و استانداری کرمان این آموزش‌ها را جدی بگیرند و به مردم بگویند که چه اقدامی انجام دهند تا سیل به اموال آن‌ها خسارات گسترده وارد نکند. متاسفانه در استان هنوز به این مسائل پرداخته نمی‌شود و این وضعیت نگران‌کننده است.
منبع: استقامت
