اعتماد: احیای برجام همان اندازه در دسترس است که شکست آن محتمل
در چند روز اخیر از دور هشتم مذاکرات برای احیای برجام، بخش عمده رایزنی‌ها در وین میان هیات ایرانی با انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با یا بدون حضور هیات‌های سه کشور اروپایی بوده است. همزمان از مجموع اخبار منتشرشده به خصوص سخنان وزیر خارجه امریکا درباره بحث تضمین به ایران و تلاش طرف غربی برای انداختن توپ تصمیم‌گیری به زمین تهران می‌توان نتیجه‌گیری کرد که دو مساله دریافت تضمین و راستی‌آزمایی رفع تحریم همچنان اصلی‌ترین اختلاف‌ها به شمار می‌روند. در طول ۹ ماه گذشته از آغاز رایزنی‌ها در وین، ایران اصرار داشته که مسیر بازگشت به برجام باید به گونه‌ای باشد که تهران بتواند نتیجه رفع موثر تحریم‌ها را تجربه کند، چرا که در غیراین‌صورت بازگشت به برجام برای تهران منفعتی نخواهد داشت.
روزنامه اعتماد در گزارش از آخرین وضعیت مذاکرات نوشت:
در چند روز اخیر از دور هشتم مذاکرات برای احیای برجام، بخش عمده رایزنی‌ها در وین میان هیات ایرانی با انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با یا بدون حضور هیات‌های سه کشور اروپایی بوده است. همزمان از مجموع اخبار منتشرشده به خصوص سخنان وزیر خارجه امریکا درباره بحث تضمین به ایران و تلاش طرف غربی برای انداختن توپ تصمیم‌گیری به زمین تهران می‌توان نتیجه‌گیری کرد که دو مساله دریافت تضمین و راستی‌آزمایی رفع تحریم همچنان اصلی‌ترین اختلاف‌ها به شمار می‌روند. در طول ۹ ماه گذشته از آغاز رایزنی‌ها در وین، ایران اصرار داشته که مسیر بازگشت به برجام باید به گونه‌ای باشد که تهران بتواند نتیجه رفع موثر تحریم‌ها را تجربه کند، چرا که در غیراین‌صورت بازگشت به برجام برای تهران منفعتی نخواهد داشت.
در این شرایط بار اصلی راستی‌آزمایی رفع موثر تحریم بر دوش تروییکای اروپایی است. هرچند که بازگشت تحریم‌های یکجانبه امریکا، ارتباط‌های مالی و بانکی و همچنین همکاری‌های تجاری ایران با چین و روسیه را هم تحت‌الشعاع قرار داده، اما به نظر می‌رسد که ایران کمترین نگرانی را از میزان همکاری با این دو کشور در صورت احیای برجام دارد و بیشترین دغدغه پیرامون عادی‌سازی روابطه مالی-بانکی و تجاری ایران با کشور‌های اروپایی است. آنچه اکنون در انجام راستی‌آزمایی بیش از همه موردتوجه و مطالبه ایران است، سنجش امکان همکاری شرکت‌ها، بنادر و فعالان اقتصادی اروپایی با ایران است. در چنین شرایطی، تروییکای اروپایی که اتفاقا بر طبل کمبود وقت هم بسیار می‌کوبند در مرحله تدارک نقش مهمی در تسهیل فرآیند راستی‌آزمایی دارند. طرف ایرانی در دیدار‌های مداوم با هیات‌های تروییکای اروپایی تاکید کرده که این کشور‌ها باید از طریق تشویق شرکت‌های اروپایی و ارایه اطمینان‌های لازم به این شرکت‌ها، روند راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها را تسهیل کنند تا به تسریع روند حصول توافق کمک کرده باشند.
یک منبع آگاه ایرانی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «در جریان دیدار‌های اخیر با طرف‌های اروپایی، پیشرفت‌هایی در زمینه ترسیم نقشه راه و طراحی سازوکار‌هایی جهت راستی‌آزمایی رفع عملیاتی تحریم‌ها به دست آمده، اما نهایی شدن این سازوکارها، نیازمند رایزنی‌های بیشتر است.»
طولانی شدن روند مذاکرات احیای برجام در وین شایعه فرسایشی شدن این پروسه را تقویت می‌کند، اما همزمان نکته‌ای که نباید از آن غافل شد تاثیر کیفیت توافق بر پایداری آن در آینده است. ایران به‌رغم پایبندی به تمام تعهدات در سال ۲۰۱۸ شاهد خروج ایالات متحده از توافق، بازگشت تمام تحریم‌های یکجانبه امریکا و تبعیت سایرین از آن بود. در چنین شرایطی نمی‌توان از ایران انتظار داشت که در بحث رفع تحریم‌ها به عایدی کمتر از آنچه در متن برجام به آن تاکید شده تن بدهد. طبیعی است که طرف غربی با دراختیار داشتن دست برتر در حوزه رسانه‌ای توانسته تاحدودی روایت خود درباره پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران در سایه تطویل روند مذاکراتی را جا بیندازد، اما آنچه در پشت در‌های بسته در کوبورگ می‌گذرد حکایت از اراده هیات ایرانی برای تسریع روند حصول توافق دارد. به عنوان نمونه پیشرفت مناسب در متن مربوط به تعهدات هسته‌ای ایران طبق برجام نشان می‌دهد که ایران انعطاف لازم را در حوزه مسوولیت‌های برجامی نشان داده است.
یک منبع آگاه ایرانی در این باره می‌گوید: «متن مربوط به اقدام‌های هسته‌ای ایران با سرعت قابل قبولی پیش رفته، اما پیشرفت دیگر پیش‌نویس‌های توافق نهایی بیش از هر چیز به اراده و تصمیم‌گیری طرف‌های غربی، خصوصا امریکا بستگی دارد. اگر طرف مقابل گمان می‌کند که می‌تواند با تعریف گاه به گاه ضرب‌الاجل و به تاخیر انداختن تصمیم‌گیری در موضوعات مهم، هیات ایرانی را برای امتیازدهی تحت فشار قرار داد، در بیراهه قدم می‌زند و صرفا شانس موفقیت در مذاکرات را کاهش می‌دهد.»
این منبع آگاه درباره موضوعات لاینجل باقی‌مانده در وین می‌گوید: «تقریبا تمام موارد باقی‌مانده، موضوعات مهم و دشواری است که حل‌و‌فصل آنها نیازمند تصمیم‌گیری سیاسی است. زمانی که ایالات متحده تصمیم‌های لازم را برای رفع موثر، قابل راستی‌آزمایی و پایدار تحریم‌ها بگیرد، سرعت گفتگو‌ها افزایش یافته و توافق در مدت زمانی کوتاه ممکن خواهد بود.»
«ساختار سیاسی ما اجازه ارایه تضمین به ایران درباره عملکرد دولت بعدی را نمی‌دهد، دولت بایدن نمی‌تواند به دلیل مخالفت‌های داخلی و فضای ایران‌ستیزی در میان جمهوری‌خواهان و بخشی از دموکرات‌ها تمام تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران ذیل عنوان سیاست فشار حداکثری را لغو کند، ایالات متحده باید در مسیر احیای برجام، نگرانی متحدان عبری و عربی خود در منطقه غرب آسیا را هم مورد توجه قرار دهد.»
در یک سال گذشته از دولت دموکرات جو بایدن، بهانه‌هایی از این جنس به منظور به تعویق انداختن مذاکرات برای احیای برجام یا خودداری از اجرای دقیق متن برجام در حوزه رفع تحریم‌ها به‌کرات از زبان مقام‌ها و تحلیلگران امریکایی یا حتی مقام‌های اروپایی شنیده شده است. هرچند که بخشی از این بهانه‌ها از جمله مخالفت جمهوری‌خواهان با احیای برجام در تهدید‌های مداوم آنها درباره خروج از این توافق در صورت راهیابی به کاخ سفید در ۲۰۲۴ چندان دور از واقعیت نیست، اما دولت ایالات متحده هم در حال بزرگنمایی بخشی از این مخالفت‌ها به منظور سرباز زدن از پذیرش تعهداتش است.
آنچه در این میان مقام‌های اروپایی و امریکا ترجیح می‌دهند نادیده بگیرند انتظار افکار عمومی در ایران از منافع احیای برجام است. هیات مذاکره‌کننده ایران چه در دولت قبل و چه در دولت سیزدهم باید از انتفاع اقتصادی واقعی ایران در صورت احیای برجام مطمئن شود، چراکه در غیراین‌صورت متقاعد کردن مردم به دستاورد‌های این توافق در حالی که تجربه خروج امریکا از آن را دارند، روند آسانی نخواهد بود.
یک منبع آگاه ایرانی در این باره می‌گوید: «هزینه سیاسی یا مشکلات داخلی دولت امریکا نمی‌تواند توجیهی برای خودداری از عمل به تعهدات بین‌المللی این کشور باشد.»
به نظر می‌رسد که مذاکرات وین به یک شوک مثبت برای خروج از وضعیت قفل‌شده فعلی که احتمالا ناشی از برخورد دو طرف با خطوط قرمز تعیین شده است، دارد. با توجه به اذعان هر دو طرف به پاک شدن عمده پرانتز‌ها و باقی ماندن مواردی که به تصمیم سیاسی نیاز دارد و همچنین اظهارنظر روز گذشته یک مقام اروپایی درباره اینکه همه در وین در مسیر درست مذاکراتی قرار دارند، اما اگر در یک بازه زمانی معقول توافق حاصل نشود، دستاورد‌های به دست‌آمده هم بر باد خواهد رفت، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که احیای برجام همان اندازه در دسترس است که شکست آن محتمل. در حال حاضر نه اعلام حصول توافق ممکن است نه هیچ‌کدام از طرفین حاضرند مسوولیت شکست این دور یا اعلام وقفه بدون دستاوردی ملموس را بپذیرند. خروج از این وضعیت تنها با وارد شدن یک شوک مثبت که بتواند به عاملی برای تسریع روند جاری منتهی شود ممکن است.
