نخستین گام برای انتخابات حزبی/ نظام تناسبی در انتخابات مجلس در تهران چگونه عمل می کند؟

نمايندگان در مجلس همچنان مشغول بررسي و تصويب طرح اصلاح قانون انتخابات پارلمان هستند؛ در جديدترين ماده‌اي كه به قانون انتخابات قرار است الحاق شود، بناست كه در حوزه انتخابيه تهران، انتخابات به صورت تناسبي باشد. نحوه‌اي كه مطابق متن آن پيچيده است و چرايي مصوب كردن چنين طرحي، مشخص نيست. هرچند در طرح اوليه بنا بود «انتخابات تناسبي» در حوزه‌هاي بالاي 4 كرسي باشد، اما آنچه تصويب شد تنها درباره تهران بود. براساس اين ماده الحاقي قرار است «در حوزه انتخابيه تهران، ري، شميرانات، اسلامشهر و پرديس هر داوطلب تعيين صلاحيت‌شده به صورت منفرد يا به عنوان عضوي از صرفا يك فهرست نامزد شركت در انتخابات شود».  بنا به اين طرح «دستورالعمل نحوه شكل‌گيري، زمان‌بندي آغاز فعاليت، انحلال و جابه‌جايي نامزدها بين فهرست‌ها و انصراف آنها از فهرست در هر دوره از انتخابات حداقل يك ماه قبل از زمان آزادي تبليغات توسط هيات اجرايي مركزي انتخابات تهيه، به روز شده و پس از تاييد هيات مركزي نظارت بر انتخابات توسط وزير كشور ابلاغ مي‌شود».

اولويت با آراي فهرست

در ادامه اين طرح آمده «در صورت عضويت هر نامزد در بيش از يك فهرست آراي ايشان در تعيين سهم فهرست‌هاي داراي عضويت محاسبه نمي‌شود و آرايي كه يك‌جا به فهرست‌هاي ايشان داده شده به آراي اين نامزد اضافه نمي‌شود و با ايشان شبيه به يك نامزد منفرد برخورد مي‌شود». به عبارت ديگر، يك فرد نمي‌تواند هم به صورت انفرادي در انتخابات باشد و هم به صورت ليستي؛ از سوي ديگر، با اين بخش از طرح مصوب شده، يك فرد نمي‌تواند همزمان در چند ليست حضور داشته باشد. يعني يك نامزد نبايد مانند سابق، به‌طور مثال، هم در ليست يك حزب باشد و هم در ليست اجماعي يا اينكه به صورت فردي هم حضور يابد. البته كه به لحاظ اجرايي اين اقدامات امكان‌پذير است اما ممكن است نه تنها به نفعش نباشد، بلكه به ضرر هم باشد.

اين طرح «راي‌دهندگان» را مجاز كرده كه مي‌توانند «گزينه‌هاي مدنظر خود را با تركيب‌هاي مختلف از بين نامزدهاي منفرد و فهرستي تا سقف كرسي‌هاي حوزه انتخابيه انتخاب كنند».

طرح چه مي‌گويد؟

طبق طرح مذكور، «منتخبين منفرد و فهرستي در حوزه انتخابيه به ترتيب زير انتخاب مي‌شوند:

1- پس از شمارش آراي كل نامزدها به ترتيب بيشترين آرا رتبه‌بندي مي‌شوند.

2- سقف سهم كرسي‌هاي افراد منفرد از كل كرسي‌هاي حوزه از طريق تقسيم مجموع آراي صحيح مأخوذه افراد منفرد بر كل آراء صحيح مأخوذه به دست مي‌آيد.

3- نامزدهاي منفرد غيرفهرستي كه رتبه‌اي كمتر يا مساوي با تعداد كرسي‌هاي حوزه دارد تا سقف سهم تعداد كرسي‌هاي افراد منفرد به عنوان منتخب حوزه معرفي مي‌شوند.

4- پس از كسر كرسي‌هاي اختصاص داده‌شده به منتخبين منفرد غيرفهرستي، كرسي‌هاي باقيمانده به منتخبين فهرستي اختصاص داده مي‌شود.

5- تعداد منتخبين هر فهرست بر اساس نسبت، درصدي از آراء صحيح مأخوذه آن فهرست به كل آراء صحيح مأخوذه همه فهرست‌ها ضرب در تعداد كرسي‌هاي اختصاص داده شده به فهرست‌ها به عنوان سهم آن فهرست تعيين مي‌شود.

6- منتخبين هر فهرست از بين نامزدهاي آن فهرست به ترتيب بيشترين رأي در آن فهرست انتخاب مي‌شوند.

تبصره 1- در صورتي كه سهم يك فهرست از كرسي‌ها بيش از تعداد اعضاي آن فهرست باشد، فقط به اندازه تعداد اعضا به آن فهرست كرسي تعلق مي‌گيرد. در اين حالت سهم ساير فهرست‌ها از تعداد كرسي‌هاي باقيمانده مجدداً محاسبه مي‌شود.

تبصره 2- در صورتي كه سهم فهرست‌ها به صورت اعشاري باشد، در ابتدا سهم در فهرست از كرسي‌ها برابر با ارقام صحيح آن فهرست لحاظ مي‌شود و كرسي‌هاي باقيمانده به ترتيب به فهرست‌هاي با سهم بالاترين اعشار، بدون در نظر گرفتن رقم صحيح اختصاص مي‌يابد. در صورت برابري هم ارقام و اعشار دو يا چند فهرست، در جلسه مشترك هيات‌هاي اجرايي و نظارت حوزه انتخابيه با انجام قرعه منتخب يا منتخبين باقيمانده به فهرست يا فهرست‌هاي برنده قرعه اختصاص داده مي‌شود. نامزدهاي ذينفع عضو فهرست‌ها يا نمايندگان آنها مي‌توانند در مراسم قرعه‌كشي حضور داشته باشند. تبصره 3- در صورت فوت، استعفا يا به هر دليل ديگري اگر تعداد نمايندگان خارج شده از مجلس در طول دوره در حوزه تهران، ري، شميرانات، اسلامشهر و پرديس كمتر از 5 نفر باشند، انتخابات ميان‌دوره‌اي در اين حوزه مانند ساير حوزه‌ها برگزار، در غير اين صورت انتخابات در اين حوزه به روش انتخابات ابتداي دوره برگزار مي‌شود».

همه جريانات داخل مجلس نماينده  خواهند داشت

اما نحوه محاسبه آرا طبق آنچه در اين طرح آمده، پيچيده و سردرگم‌كننده به ‌نظر مي‌رسد. كميسيون امور داخلي و شوراهاي مجلس وظيفه بررسي اين طرح را بر عهده داشته است. يك عضو اين كميسيون در گفت‌وگو با «اعتماد» توضيحاتي پيرامون اين طرح داده كه طبق آن، اين مصوبه در راستاي حزبي كردن انتخابات است و مجلس با اين طرح به دنبال اعتبار دادن به احزاب است. به گفته احمد عليرضابيگي، انتخابات حزبي، باعث مي‌شود تا احزاب در قبال مردم و راي آنها پاسخگو باشند. او افزوده كه اين طرح سعي دارد اولويت را به ليست‌هاي انتخاباتي دهد.

اين عضو كميسيون شوراهاي مجلس كه كميسيون متبوعش وظيفه رسيدگي به اين طرح را داشته، مصوبه ديروز مجلس را با ذكر يك مثال تشريح كرد: «فرض كنيد كه دو ليست اصولگرا و اصلاح‌طلب داريم و شمارش آرا نشان مي‌دهد كه نسبت آراي فهرست اصولگرايان به كل آرا 60 درصد است و نسبت اصلاح‌طلبان 40درصد. در اين شرايط 60 درصد اعضاي فهرست اصولگرايان راهي مجلس مي‌شود». طبق اين توضيحات، اگر همين مثال در نظر گرفته شود، از 30 كرسي نمايندگي تهران، 18 كرسي به اصولگرايان مي‌رسد. عليرضا بيگي با اشاره به اينكه مصوبه مجلس در پي در نظر گرفتن آراي اقليت نيز هست، گفت «به اين ترتيب 40 درصد هم از اعضاي فهرست اصلاح‌طلبان راهي مجلس مي‌شوند؛ يعني 12 نفر ابتدايي ليست كه بيشترين راي را دارند». او تاكيد دارد كه اين شيوه بر مبناي تناسب است و باعث مي‌شود تا همه جريانات داخل مجلس نماينده داشته باشند.  به عبارت ديگر، در اين مثال، اگر نفر سي‌ويكم شمارش آرا در تهران از فهرست اصلاح‌طلبان و يك ميليون راي داشته باشد و نفر هفدهم يك ميليون و 200 هزار راي، اين اختلاف باعث نمي‌شود كه نفر هفدهم به مجلس راه پيدا كند؛ بلكه چون فهرست اصلاح‌طلبان توانسته 40 درصد مجموع آرا را كسب كند، اين 40 درصد در مجلس هم كرسي داشته باشند. او درباره اينكه در اين مثال اگر يك نامزد به صورت فردي در انتخابات شركت كرده باشد و كمتر از نفر نوزدهم ليست اول ولي بيشتر از نفر سي و يكم از ليست دوم، راي بياورد، تكليف چيست، مي‌گويد: اولويت با افرادي است كه در ليست حاضرند و در اين شرايط، نامزد مذكور، راهي مجلس نمي‌شود. با اين وجود او تاكيد دارد كه در اين طرح، سهمي هم براي افرادي خارج از فهرست‌ها و اصطلاحا مستقلين ديده شده است.

با تناسبي شدن انتخابات درون ليست‌ها هم رقابت وجود دارد

روح‌الله نجابت عضو ديگر كميسيون شوراها، ديروز در جمع خبرنگاران حاضر در مجلس گفته «با توجه به اينكه در تهران ليست‌ها سياسي‌تر و نگاه‌ها ملي‌تر است و امكان برگزاري انتخابات به صورت تناسبي است؛ تاكنون روند برگزاري انتخابات به اين شكل بوده كه ۳۰ كرسي نمايندگان تهران در مجلس شوراي اسلامي به كساني اختصاص داده مي‌شد كه بيشترين راي را آورده باشند يعني اگر ليستي مي‌توانست اكثريت آرا را به دست آورد آن ليست مستقيم وارد مجلس مي‌شد و اگر ليست دوم اكثريت راي را كسب نمي‌كرد امكان حضور در مجلس شوراي اسلامي را نداشت در اين شرايط مردمي كه به ليست دوم راي داده بودند منتخبان آنها امكان حضور در مجلس را نداشتند». او با بيان اينكه با تناسبي شدن انتخابات درون ليست‌ها هم رقابت وجود دارد، اظهار كرد: «فرض كنيد دو ليست در تهران وجود دارد ليست اول از دو ميليون تا يك ميليون راي را كسب كرده و ليست دوم ۵۰۰ هزار تا ۱۰۰ هزار راي را به دست آورده است. با مدل انتخابات فعلي تنها ۳۰ كانديداي ليست اول پيروز انتخابات شده و وارد مجلس شوراي اسلامي مي‌شوند. اكنون با مصوبه مجلس شرايط تغيير مي‌كند بدين شكل كه تناسبي بين دو ليست بسته مي‌شود. در اين مثال نسبت شش به يك شده يعني ۲۴ كرسي از ليست اول و شش كرسي از ليست دوم در حوزه انتخابيه تهران وارد مجلس شوراي اسلامي مي‌شود. طبيعتا با تعدد ليست‌ها اين نسبت هم تغيير مي‌كند».

وي اضافه كرد: «در اين شرايط از ليست‌هاي مختلف افرادي وارد مجلس شوراي اسلامي مي‌شوند و شاهد تضارب آرا خواهيم بود». با وجود اين توضيحات، وضعيت نامزدهايي كه فارغ از احزاب بخواهند در انتخابات مجلس حاضر شوند، مشخص نيست؛ افرادي كه مي‌توانند شناخته‌شده باشند اما راضي به عضويت در احزاب نباشند. مورد ديگر اينكه در اين مصوبه، تعريف و سناريويي براي «ائتلاف» احزاب و تشكل‌هاي سياسي ديده نشده است. در اين شرايط كه طرح مذكور تصويب هم شده است، تكليف ابهامات آن مشخص  نشده است.

نگاهي به نظام انتخاباتي آلمان

تغيير انتخاباتي در حوزه انتخابيه تهران را مي‌توان از جهاتي مشابه با نظام انتخاباتي آلمان در نظر گرفت. در انتخابات پارلمان آلمان با نام «بوندستاگ»، افراد خارج از احزاب شانس چنداني براي ورود به مجلس ندارند

شهروندان آلماني در انتخابات «بوندستاگ» دو برگه راي دارند؛ نخستين برگه راي مربوط مي‌شود به نامزد حوزه انتخابيه كه به فرد حقيقي عضو حزب، راي داده مي‌شود. به اين ترتيب هر كسي كه بيشترين آراي يك حوزه را كسب كند، راهي «بوندستاگ» مي‌شود

راي دوم، تاثيرگزارتر و مهم‌تر است؛ اين برگه با نام يك حزب پر مي‌شود. در اين مرحله، درصد آرايي كه هر حزب كسب كرده، به نسبت كل آرا محاسبه مي‌شود و خروجي آن، مشخص مي‌كند كه هر حزب چه تعداد كرسي بوندستاگ را تصاحب كرده است. به اين ترتيب حزبي كه بيشترين راي را آورده، بيشترين تعداد كرسي‌هاي بوندستاگ را هم خواهد داشت. همه احزاب مي‌توانند در مجلس نماينده داشته باشند، مگر آنكه كمتر از 5 درصد كل آرا را كسب كرده باشند.