گزارش گفتار نو از آخرین وضعیت تالاب جازموریان
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمان با بیان آنکه، جهاد کشاورزی و اداره کل منابع طبیعی با احداث بندها در خشک شدن جازموریان بی‌تاثیر نبوده‌اند، معتقد است: با حفر چاه‌ها؛ قنات‌ها را خشک کردیم و حدود 3.5 برابر حد مجاز برداشت آب از چاه‌ها داشته‌ایم و خشک شدن تالاب جازموریان جواب طبیعت است.
گفتار نو/محبوبه فیروزآبادی:
پیرمرد که عصایی زیر بغل داشت می‌گفت این روزها دل‌نگران جاز است. نگران اینکه دیگر روی سبز جازموریان را نبیند و گزها و شترها در رویای آب بمانند. او تمام عمرش را در حاشیه «جاز» زیسته بود.
ما هم قبل از اینکه به جاده بزنیم جازموریان قدیم را در قاب تصویر دیده بودیم. گله‌های شتر در انبوه گیاهان منطقه محو می‌شدند و دیگر بار از لابلای علفزارها سرک می‌کشیدند. اما اینک تا چشم کار می‌کرد بیابان بود و بیابان. بوته‌های گز و طاق روی زمین پهن شده و جان سپرده بودند. دیگر از آن تالاب افسونگر جز مشتی چوب خشک چیزی نمانده بود.
دولت تبعیض نگذارد
ایران در سطح جهانی و منطقه قهرمان حفاظت از تالاب‌ها بوده و چهل‌وچهار سال پیش کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها در آن به ثبت رسیده ، و اکنون 188 کشور عضو آن هستند. با این حال تالابهای ایران امروز وضعیت نگران کننده‌ای دارند. در این میان، تالاب جازموریان استان کرمان با وسعـت 69 هزار و600 کیلومتر مربع، دو برابر دریاچه ارومیه وسعت دارد و در منطقه زهکلوت در محل اتصال سیستان و بلوچستان، قلعه‌گنج و رودبار جنوب واقع شده، وضعیت تاثرباری دارد.
در شرایطی که محسن سلیمانی مدیر ملی طرح حفاظت از تالابهای کشور80 درصد تالابهای کشور را در معرض خطر و بحران عنوان می کند، رییس سازمان محیط زیست در روز جهانی تالاب ها در سال 93، از اختصاص ردیف و اعتبار ویژه برای تالابهای مهم کشور در دولت یازدهم خبر می دهد.
با این حال وضع جازموریان چنان نگران کننده است که استاندار کرمان با لحنی اعتراضی خطاب به رییس سازمان محیط زیست کشور در کمیته‌ی مقابله با ریزگردهای استان؛ از اینکه نجات ارومیه یک طرح ملی می‌شود و تالاب جازموریان را دولت فراموش می‌کند، انتقاد می‌کند و می‌گوید: «ما یک طرح ملی ویک مدیر ملی برای نجات جازموریان می‌خواهیم و انتظارمان از دولت این است که به جازموریان هم مثل ارومیه نگاه ویژه داشته باشد».
مساله‌ی جازموریان جزو سه اولویت اول تهدید سلامت
علیرضا رزم‌حسینی خطاب به معصومه ابتکار هشدار می‌دهد: «مردم کرمان را نجات بدهید؛ من امروز گزارش سلامت استان را به شما می‌دهم، خواهید دید بیماری‌های ریوی و سل و انواع دردها گریبانگیر مردم نجیب منطقه‌ی جازموریان و کل استان شده است.
رزم حسینی تاکید می‌کند: «ریزگردها واقعا برای ما مشکل‌ساز شده است؛ اما مردم کرمان به‌خاطر نجابتی که دارند، چیزی نمی‌گویند و این مسایل بازتاب داده نمی‌شود».
معاون بهداشتی علوم پزشکی کرمان که مساله‌ی جازموریان جزو سه اولویت اول تهدید سلامت در سال‌های آینده در استان می‌داند، در این خصوص می‌گوید: «ریزگردها وقتی وارد بدن می‌شوند، آن تعداد که قطری کوچکتر از یک‌صدم دارند وارد خون شده و بعد از شناسایی و مبارزه توسط گلبول‌های سفید، باعث تشکیل رسوباتی در بدن می‌شود».
نوذر نخعی، با بیان اینکه مردم فکر می‌کنند باید ماسک بزنند تا ریزگردها به ریه‌ی آنها آسیب نزند، می‌افزاید: « مشکل فراتر از این است که مردم می‌پندارند؛ ریزگردها از سرطان تا سکته‌ی قلبی و دیابت را می‌توانند موجب شوند».
نخعی هشدار می‌دهد: «هرچه فاصله‌ی مکانی نسبت به کانون ریزگردها کوتاه‌تر باشد، اثرات منفی آن بر سلامت بیش‌تر است؛ به همین دلیل در مورد ساکنان حاشیه‌ی جازموریان، احتمال بالایی در آلودگی به انواع بیماری‌ها وجود دارد».
شرایط اضطراری تالاب
با قطع شدن جریان رودخانه بمپور از سمت شرق و به ویژه هلیل‌رود از سمت غرب، تالاب اکنون روند بیابانی شدن را طی می‌کند. ساکنین دامدار و صحرانشین تالاب، به تدریج آن را ترک کرده و در حاشیه آن پیرامون چاه‌هایی که اعتبار و بقای قابل اعتمادی را نمی‌توان برای آن تضمین کرد، گرد آمده‌اند. اینک، تالاب و جامعه انسانی پیرامون آن در شرایطی اضطراری به سر می‌برند و اگر در برابر حرکت رو به زوال محیط زیست طبیعی و اجتماعی آن واکنش سریعی صورت نگیرد، روند بیابان‌زایی و تخلیه انسانی آن را می‌توان بازگشت ناپذیر دانست.
تعیین و تامین حقابه زیست محیطی تالاب و همچنین رودخانه‌های ورودی به آن در پایاب، به ویژه در پایین دست سازه‌های کنترل جریان نظیر سدها در حفظ و احیای تالاب نقش بسیار موثری دارد.
رییس سازمان مدیریت بحران کشور در این خصوص می‌گوید: «آمدیم در استان، منطقه‌ای را ممنوعه اعلام کردیم بدون اینکه به اشتغال و تامین مواد غذایی توجه کرده باشیم؛ نتیجه ۱۶ هزار حلقه چاه غیرمجاز شد. حتی در داخل تالاب جازموریان چاه حفر شده است». اسماعیل نجارمی افزاید: «اگر به جای ممنوعه کردن دشت‌ها، برداشت‌ها را کنترل کرده بودیم، الان این تعداد چاه غیرمجاز نداشتیم، وقتی چاه غیرمجاز باشد، هرقدر که بخواهند برداشت می‌کنند.»
جهاد کشاورزی و اداره کل منابع طبیعی در خشک شدن جازموریان بی‌تاثیر نبوده‌اند
با توجه به تاثیر گسترده سدهای احداث شده بر روی رودخانه‌های ورودی تالاب و به ویژه رودخانه هلیل‌رود بر روند خشک شدن سطح تالاب، باید از احداث سدهای جدید ممانعت به عمل آید. متوقف‌سازی سدهای مطالعاتی و پیشنهادی در حوضه آبریز جازموریان گام موثر دیگری در این زمینه است. حتی تخریب سازه‌های آبی نیز می‌تواند یک گزینه برای احیای جریانات زیست محیطی باشد.
ترمیم یا حذف سازه‌های فیزیکی که دوره عمر اقتصادی آنها به پایان رسیده، یکی از ملاحظات رایج است و سدها نیز از این امر مستثنی نیستند. تخریب یک سد برای احیای جریان زیست محیطی می تواند شامل باز گذاشتن دایمی دریچه‌های آن یا حذف کامل یا بخشی از آن باشد.
با این حال مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمان می‌گوید: تاثیر سدها بر خشکیدگی تالاب جازموریان کمتر از سه درصد و عمده مشکل تالاب جازموریان وجود چاه‌های غیرمجاز و خشکسالی‌های اخیر در منطقه است.
محمدرضا بختیاری با اشاره به الزامات احداث سد جیرفت، می‌افزاید: اگر سد جیرفت احداث نشده بود، اکنون شهری به عنوان جیرفت نداشتیم. در سال 1371 رودخانه هلیل رود، 2.5 میلیارد متر مکعب آب داشت که اگر سد جیرفت نبود، قطعا و یقینا شهر فعلی جیرفت زیر آب فرو رفته بود.
بختیاری با بیان این مطلب که در حوضه جازموریان؛ آنچه به عنوان سد احداث شده، فقط سد جیرفت و بافت بوده و همچنین مراحل مطالعه سد صفارود است و دیگر هیچ سدی در این حوضه وجود ندارد، می‌گوید: اگر آمار و اطلاعاتی بیش از این داده می‌شود، مربوط به بندهایی است که متاسفانه به اسم آبخیزداری احداث و تبدیل به سد شده‌اند، ایجاد خیلی از آنها اشتباه بوده و در حال بررسی هستیم که برخی از آنها را تخریب و برخی دیگر را اصلاح کنیم.
وی با بیان آنکه، جهاد کشاورزی و اداره کل منابع طبیعی با احداث بندها در خشک شدن جازموریان بی‌تاثیر نبوده‌اند، معتقد است: با حفر چاه‌ها؛ قنات‌ها را خشک کردیم و حدود 3.5 برابر حد مجاز برداشت آب از چاه‌ها داشته‌ایم و خشک شدن تالاب جازموریان جواب طبیعت است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمان با اشاره به آنکه هلیل‌رود یک رودخانه وحشی است، خاطرنشان می‌کند: حجم موجود آب پشت سد جیرفت 110 میلیون و سد بافت حدود 40 میلیون مترمکعب می باشد، که اگر این 150 میلیون متر مکعب را رهاسازی کنیم، یقینا دیگر آبی به عنبرآباد نمی‌رسد. فاصله جازموریان تا سد بافت بیش از 300 کیلومتر و فاصله جازموریان تا سد جیرفت بیش از 180 کیلومتر است و به هیچ وجه آبی به جازموریان نمی‌رسد، که بخواهد سیراب گردد.
وی در خصوص حقابه جازموریان می‌گوید: زمانی که رودخانه هلیل یا شور دو میلیارد مترمکعب آب داشته است، آن زمان می‌توانستیم بحث حقابه مطرح کنیم، اما اکنون 20 سال است که خشکسالی داریم و 20 سال است که آورد رودخانه هلیل به 400 میلیون مترمکعب نیز نمی‌رسد. از طرف دیگر مردم پمپ در رودخانه‌ها قرار داده و آب‌ها را پمپاژ کرده و چشمه‌ها خشکیده‌اند و دیگر بحث حقابه مطرح کردن بی‌معنی است.
۲۵ درصد گرد و غبار ایران از جازموریان است
۱۶ بهمن سال 94 بود که رییس سازمان محیط زیست کشور با بیان اینکه معضلات زیست محیطی کشور از مرز بحران گذشته و به یک چالش ملی تبدیل شده است، گفت: احیای رودخانه‌ها و تالابهای خشک شده در رأس برنامه‌های اجرایی دولت است.
چند روز بعد معصومه ابتکار با اعلام پرسشی در خصوص تالابهای ایران، از دانش آموزان خواست به یاری محیط زیست بیایند. معاون رییس جمهور از دانش آموزان سراسر ایران خواست تا دست نوشته‌های خود در خصوص پرسش «تالاب‌ها برای زندگی ما چه اهمیتی دارند و من برای نجات تالاب‌ها چه کارهایی می‌توانم انجام دهم» را بفرستند.
رییس سازمان حفاظت محیط زیست چندی بعد در کارگروه حفاظت و احیای جازموریان با بیان اینکه باید یک برنامه زمان بندی، اعتبارات ملی، شکل مدیریت کار و ... برای احیای تالاب جازموریان مدنظر قرار گیرد هم می‌گوید: معتقدم باید یک مدیر ملی برای این بحث تعیین و کارها طبق برنامه‌ریزی انجام شود و باید الگوی دریاچه ارومیه و هامون،درباره جازموریان نیز اجرایی و دنبال شود تا بتوان اعتبارات کافی برای این امر در نظر و از تجربیات خوب در این حوزه استفاده شود.
معصومه ابتکار با تأکید بر اینکه احیای تالاب جازموریان در نوبت ورود به شورای عالی آب است، می‌گوید: احیای تالاب جازموریان موضوعی ملی و دارای اهمیت ویژه است و دانشگاه کرمان می‌تواند در مدت زمانی کوتاه، طرحی جامع بر اساس الگوی احیای تالاب ارومیه انجام دهد.
ابتکار با اشاره به اینکه در زمینه احیای تالاب جازموریان با وزیر نیرو مذاکراتی صورت گرفته است، عنوان می‌کند: مطالعات تالاب جازموریان همچون تالاب ارومیه باید با رویکرد احیای این تالاب در اسرع وقت صورت گیرد.
رییس سازمان حفاظت از محیط زیست با اعلام اینکه ۲۵ درصد از گرد و غبار کشور از تالاب جازموریان توزیع می‌شود می‌گوید: جازموریان پس از خشک شدن تبدیل به کانون گرد و غبار شده و باید در جهت بهبود آن تلاش‌های ویژه‌ای انجام بگیرد.
ابتکار به وجود 4 لایحه مهم زیست محیطی در مجلس شورای اسلامی اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه مجلس نتوانسته لایحه‌های هوای پاک، حفاظت از خاک، تالاب‌ها و ارزیابی زیست محیطی را به تصویب برساند که امیدواریم این لوایحه در مجلس آینده به تصویب برسد.
راه حل چیست؟
حفظ و احیای پوشش گیاهی، احداث بادشکن و موانع اکولوژیکی ،تغذیه بستر تالاب، کنترل غبار با برنامه‌های تثبیت خاک‌های نرم و درختکاری در چشمه‌های تولید گرد و خاک و اطلاع رسانی بهینه و اقدام موثر توسط سازمان‌ها و نهادهای ذیربط بر اساس پیش آگاهی‌های صادره از سازمان هواشناسی در شمار راهکارهای کنترلی به منظور کاهش اثرات منفی ریزگردها محسوب می شوند. حال باید منتظر ماند و دید این راهکارها چقدر اجرایی و فرجام این تالاب چه خواهد شد.
اما وعده رییس جمهور
رییس جمهور در سفر خود به استان کرمان در پاسخ به خبرنگار گفتار نو که از او در خصوص جازموریان می‌پرسید، ریزگردها را یکی از مشکلات زیست‌محیطی می‌خواند و می‌گوید: وقتی این ریزگردها مربوط به تالاب باشد، شرایط این ریزگردها متفاوت است و ما برای ریزگردها کار بین‌المللی با کشورهای همسایه انجام می‌دهیم، زیرا بخشی از ریزگردها از کشورهای همسایه به کشور ما می‌آید.
وی یادآور می‌شود: برای ریزگردهای داخلی دولت هر ساله بودجه‌ای را فراهم کرده است و در جلسه وزرا با استاندار کرمان یکی از بحث‌ها این بود که برای تالاب جازموریان چه باید کرد و اعتباراتی را برای جازموریان طی سال جاری و سال آینده به این تالاب اختصاص داده‌ایم، اما باید با اقداماتی چون درختکاری و مالچ‌پاشی مانع انتشار ریزگردها شد.
