اكبر تركان:
شرق: عملكرد سردار سازندگي را در اقتصاد بي‌نظير و فوق‌العاده مي‌داند. اكبر تركان كه در دولت اول آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني، وزير دفاع و در دولت دوم، بر كرسي وزارت راه‌وترابري نشسته بود، مي‌گويد سردار سازندگي پس از جنگ تحميلي، لباس رزم را درآورد و لباس كار به تن كرد. آيت‌الله به‌خوبي توانست اقتصاد دولتي را به اقتصاد آزاد تبديل كند. راهي كه به‌شدت پيچيده و دشوار بود. او در پاسخ به انتقاداتي كه نسبت به عملكرد دولت هاشمي‌رفسنجاني وارد مي‌شد، نيز مي‌گويد انتقاداتي كه مطرح مي‌شود، در سطح بسيار نازلي است: «در دولت دوم هاشمي‌رفسنجاني به‌علت كمبود منابع، تعدادي از دستگاه‌ها به سرمايه‌گذاري خارجي رجوع كردند.
اين دستگاه‌ها در بهره‌گيري از فاينانس‌هاي خارجي، از فاينانس كوتاه‌مدت استفاده كردند، اما در سرمايه‌گذاري‌هاي بلندمدت از آن بهره بردند و قبل از اينكه اين سرمايه‌گذاري‌ها به بازدهي برسد، موعد بازپرداخت فاينانس فرارسيد و آنها نتوانستند آن را بازپرداخت كنند. اين اشتباه اساسي بود كه در دوران دوم دولت ايشان، اتفاق افتاد. اين كار موجب سكته‌اي در حوزه سرمايه‌گذاري خارجي شد كه البته سال‌هاي آخر دولت هاشمي‌رفسنجاني، پشت سر گذاشته شد». او البته به انتقاد ديگري درباره شكاف بين فقير و غني هم اين‌گونه پاسخ مي‌دهد: «حقيقتا آقاي هاشمي‌رفسنجاني مدافع بخش خصوصي بود. وقتي سياست‌هاي كلي اصل ٤٤ قانون اساسي از سوي رهبري ابلاغ شد، برخي نزد رهبر رفته بودند و انتقاد كرده بودند كه اين كار موجب مي‌شود عده‌اي پولدارتر شوند. آقا گفته بودند چنين كرديم كه اين اتفاق بيفتد.
قرار است مبنا بر رقابت باشد. در رقابت عده‌اي جلوتر مي‌افتند و اين طبيعي است». او كه اكنون دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و ویژه اقتصادی است، از آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني به‌عنوان بنيان‌گذار مناطق آزاد ايران ياد مي‌كند. به گفته او: «ايده و قانون مناطق آزاد در زمان آقاي هاشمي‌رفسنجاني به تصويب رسيد و فعاليت مناطق آزاد در سه منطقه قشم، كيش و چابهار آغاز شد». تركان نوانديشي اين سياست‌مدار را در تمامي بخش‌هاي فعاليتش، امري مي‌داند كه در راه توسعه اقتصادي ايران نيازمند آن است. به گفته او: «اثر هاشمي‌رفسنجاني بر ايران، فراتر از اقتصاد است. تفكر آقاي هاشمي‌رفسنجاني در نوانديشي، آن چيزي بود كه براي بازسازي پس از جنگ و توسعه اقتصادي به آن نياز داشتيم و هنوز هم به آن نياز داريم».
اندیشه‌های آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در حوزه اقتصاد را چگونه تحلیل می‌كنید؟
آقای هاشمی در هر مقطعی از دوران زندگی‌اش، بخشی از ظرفیت‌هایش برای مردم شناخته شد؛ در دوران مبارزه و قبل از انقلاب بخشی از وجود ایشان به عرصه آمد، در دوران استقرار حكومت نظام جمهوری اسلامی بخشی دیگر از قابلیت‌های ایشان عرضه شد. در دوران دفاع مقدس، فرماندهی بی‌نظیر او بر جنگ به نمایش گذاشته شد و در بخش مهم دیگری كه كمتر از همه در آن زمینه سخن گفته شده، مدیریت پایانی دوران دفاع مقدس و خاتمه‌دادن به جنگ بود. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی پس از جنگ لباس رزم را كنار گذاشت و در دوران هشت‌ساله ریاست‌جمهوری‌اش، لباس كار به تن كرد. ایشان با لباس كار به بازسازی ویرانه‌های جنگ تحمیلی پرداخت تا جایی كه به سردار سازندگی شهره شد.
آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی چگونه اقتصاد دولتی را تبدیل به اقتصاد بازار كرد؟
برای تحلیل این بخش از عملكرد او، باید تصویری از دوران اقتصادی پیش از سازندگی ارائه داد؛ در زمان جنگ، برای اداره كشور و جلوگیری از در مضیقه قرارگرفتن مردم، در دوران شهید رجایی، دستگاهی به نام ستاد بسیج اقتصادی به راه افتاد كه آقای بهزاد نبوی، مدیریت آن را برعهده داشت، این ستاد، دفترچه‌هایی به نام دفترچه بسیج اقتصادی فراهم كرد كه با كوپن‌هایی كه در آن تعبیه شده بود، هر ماه و در موعد مقرر، سهمیه مردم در زمینه كالاهای اساسی از جمله برنج، روغن و... تأمین می‌شد. در روش دیگری برای تأمین نیازهای دیگر مردم مانند یخچال و... هم مردم نمی‌توانستند از طریق مغازه‌ها این نوع كالاهای خود را تهیه كنند، زیرا برخی سوءاستفاده‌ها، گرانی‌ها و احتكار از این طریق انجام می‌شد؛ این نوع كالاها از طریق شبكه‌های تعاونی ادارات و دستگاه‌ها برای مردم توزیع می‌شد.
حتی برای ساختمان‌سازی هم مردم باید مجوز شهرداری و تأییدیه محلی و... آماده می‌كردند تا بتوانند سیمان و آهن تهیه کنند و ساختمان بسازند. چاره‌ای نبود، زیرا در شرایط جنگ برای جلوگیری از احتكار و رفتارهای ظالمانه به مدیریت دولتی در این حجم و اندازه نیاز بود. پس از جنگ، جلساتی در دفتر ریاست‌جمهوری آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای با نام جلسات بازسازی تشكیل می‌شد؛ در جلسات بازسازی، سیاست‌های اقتصادی پس از جنگ بررسی می‌شد كه اكنون چه كنیم تا شبكه‌های توزیع غذایی از حالت كوپن خارج شود و در قالب بازار آزاد قرار گیرد. در آن زمان دولت به برخی از كالاها ارز ارزان می‌داد و یك‌سری از كالاهاي هم ارز به قیمت‌های غیردولتی دریافت می‌كردند.
دولت در آن زمان به‌شدت دقت می‌كرد كالاهایی كه مشمول ارز دولتی بودند در بازار با ارز آزاد خرید و فروش نشوند و حتما در شبكه‌های تعاونی با قیمت‌های ارزان عرضه شوند. تبدیل این اقتصاد به اقتصادی كه سازوكار بازار در آن كار كند، پیچیدگی‌های خاص خود را داشت، این پیچیدگی‌ها در ستاد سیاست‌گذاری برای بازسازی، بررسی و سیاست‌های آن تبیین می‌شد تا اینكه پس از رحلت حضرت امام(ره)، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی رئیس‌جمهور شدند. ایشان باید سیستم اقتصادی تماما دولتی را به اقتصاد بازار تبدیل می‌كرد. از طرف دیگر نمی‌توانستیم بخشی از كارها را به بازار بسپاریم. در مواردی كه شكست بازار در آن حاكم بود، مانند مقوله درمان مردم یا برای نمونه در زمینه انحصار طبیعی برق و آب هم، نمی‌توان كار را به بازار سپرد؛ بنابراین باید دستگاه تنظیم‌كننده و رگولاتوری مانند دستگاه حمایت از مصرف‌كننده هم در این قسمت پدید می‌آمد كه بتواند انحصار در این بخش‌ها را كنترل كند؛ بنابراین به‌وجودآوردن این سازوكارها بسیار توانمندی می‌خواست.
نتیجه عملكرد اقتصادی ایشان در تبدیل اقتصاد دولتی به اقتصاد آزاد را چطور تحلیل می‌كنید؟
ایشان فوق‌العاده عمل كرد، عملكرد او بسیار بی‌نظیر بود.
اما انتقادهایی هم به عملكرد او در آن دوران مطرح می‌شد.
اینكه عملكرد او اشكال دارد یا خیر بحث دیگری است. وقتی پلو هم درست می‌كنید چند دانه برنج از آبكش بیرون می‌ریزد؛ اما می‌توان گفت پلو درست نكنید؟ مشكلاتی كه مطرح می‌شود در این سطح است. در دولت دوم هاشمی‌رفسنجانی اتفاقی رخ داد كه مربوط به پرداخت‌نشدن تعهدات در بانك مركزی بود. در آن زمان به علت كمبود منابع تعدادی از دستگاه‌ها به سرمایه‌گذاری خارجی رجوع كردند. این دستگاه‌ها برای سرعت‌بخشیدن به سرمایه‌گذاری‌ها، به سمت استفاده از فاینانس‌های خارجی روی آوردند.
در بهره‌گیری از فاینانس‌های خارجی، برخی دستگاه‌ها فاینانس كوتاه‌مدت دریافت كردند؛ اما در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت از آن بهره بردند و قبل از اینكه این سرمایه‌گذاری‌ها به بازدهی برسد، موعد بازپرداخت فاینانس فرا رسید و آنها نتوانستند آن را بازپرداخت كنند. این اشتباهی اساسی بود كه در دولت دوم ایشان، اتفاق افتاد، زیرا فاینانس كوتاه‌مدت در سرمایه در گردش و رفع برخی از نواقص خط تولید كاربرد دارد، این كار موجب سكته‌ای در حوزه سرمایه‌گذاری خارجی شد كه البته در سال‌های آخر دولت هاشمی‌رفسنجانی پشت سر گذاشته شد.
یعنی دولت وقت موفق شد از این بحران عبور کند؟
بله. برای رفع این معضل، به مذاكره مجدد و تمدید زمان بازپرداخت نیاز داشتیم، در آن زمان مرحوم نوربخش و آقای احمد عزیزی برای گفت‌وگو و تمدید زمان بازپرداخت فاینانس‌های كوتاه‌مدت وارد عمل شدند و در نهایت در انجام این کار موفق شدند.
آیت‌الله، فارغ از دوره خود، تا چه اندازه توانست در اقتصاد ایران اثرگذار باشد؟
اثر او بر ايران فراتر از اقتصاد است. تفكر آقاي هاشمي‌رفسنجاني در نوانديشي، آن چيزي بود كه براي بازسازي پس از جنگ و توسعه اقتصادي به آن نياز داشتيم كه هنوز هم به آن نياز داريم. انديشه‌هاي كهنه نمي‌تواند كشور را به صنعتي‌شدن برساند. انديشه‌هاي جديدي لازم است كه كشور را به مرزهاي توسعه صنعتي برساند. در اينجا بايد كار بزرگ ديگري هم انجام مي‌شد كه مربوط به اصل ٤٤ قانون اساسي بود. اصل ٤٤ قانون اساسي كشور طوري تنظيم شده كه گويي اقتصاد، بايد دولتي باشد.
در اين شرايط يا بايد قانون اساسي تغيير پيدا مي‌كرد يا از اختيارات مقام معظم رهبري بهره گرفته مي‌شد كه با تدبير مقام معظم رهبري يك بسته تفسيري به اصل ٤٤ قانون اساسي افزوده شد. برهمين‌اساس سياست‌هاي كلي اصل ٤٤ قانون اساسي ارائه شد. براين‌مبنا، قسمت‌هايي از اقتصاد كه طبق قانون بايد دولتي باقي مي‌ماند، مشخص شد. در واقع با اين عمل حوزه عملكرد بخش خصوصي گسترده شد. ازآنجاکه دولت‌ها در اداره صنعت و تجارت ناكارآمد هستند، مبنا بر آن گذاشته شد كه دولت‌ها از فعاليت‌هاي صنعتي، بازرگاني و تجاري به‌کل خارج شوند و اين بخش‌ها به وسيله بخش‌هاي غيردولتي مديريت شود و دولت‌ها تنها در بخش‌هايي وارد شوند كه زيربنايي است.
همواره از آقاي هاشمي‌رفسنجاني به عنوان مدافع بخش خصوصي ياد مي‌شود. فعالان اقتصادي در بخش خصوصي در آن دوره و اكنون تا چه اندازه از نظرات ايشان استقبال كردند؟
حقيقتا آقاي هاشمي‌رفسنجاني مدافع بخش خصوصي بود. وقتي سياست‌هاي كلي اصل ٤٤ قانون اساسي از سوي رهبري ابلاغ شد، برخي نزد رهبر رفته بودند و انتقاد كرده بودند كه اين كار موجب مي‌شود عده‌اي پولدارتر شوند. آقا گفته بودند چنين كرديم كه اين اتفاق بيفتد. قرار است مبنا بر رقابت باشد. در رقابت عده‌اي جلوتر مي‌افتند و اين طبيعي است.
منتها سازوكارهاي اقتصادي ابزارهاي ديگري دارد كه مانع از نابجارفتن ثروت‌ها مي‌شود. در اقتصاد ديني مالكيت محدود نيست. در اقتصاد اسلامي، چگونگي تصرف در مالكيت مفهوم دارد نه محدوديت مالكيت. در اقتصادهاي غيرديني، مالكيت و تصرف بر مال، حدوحصر ندارد. در اقتصاد اسلامي اسراف و حلال‌وحرام و... مطرح است كه در مالكيت تأثيرگذار است. قواعدي در اقتصاد اسلامي وجود دارد كه شيوه مالكيت فرد بر اموال را تعيين مي‌كند؛ بنابراين مالك، مالك است اما نحوه تصرفش بي‌نهايت نيست.
كدام‌يك از دولت‌هاي پس از دولت‌هاي ايشان، بيشتر از سياست‌هاي اقتصادي او متأثر بودند؟
دولت اول رئيس دولت اصلاحات، از لحاظ اجتماعي و سياسي، درخشش‌هاي خوبي داشت، اما دولت دوم رئيس دولت اصلاحات به لحاظ اقتصادي ادامه‌دهنده مشي اقتصادي آقاي هاشمي‌رفسنجاني بود. در دولت‌هاي آقاي محمود احمدي‌نژاد، اقتصاد حاكم بر دولت، اقتصاد چاوزي بود؛ چون علائمي مانند مسكن مهر در دولت چاوز هم مطرح بود. سهام عدالت مشابه آن چيزي است كه در ونزوئلا رخ داد. يارانه نقدي هم به همين‌صورت. اين نوع سياست‌ها، نه ربطي به عملكرد اقتصادي دولت رئيس دولت اصلاحات داشت و نه مشابه اقتصاد دولت آقاي هاشمي بود.دولت آقای روحانی هم در حوزه دیپلماسی و برجام به‌خوبی عمل کرد.
از آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به عنوان مؤسس مناطق آزاد هم یاد می‌شود. این اقدام چگونه صورت گرفت؟
ایده و قانون مناطق آزاد که پایلوتی برای انجام یک تجربه اقتصادی است تا بتوانیم نتایج این تجربه را به سرزمین اصلی گسترش دهیم در زمان آقای هاشمی‌رفسنجانی به تصویب رسید و فعالیت مناطق آزاد در سه منطقه قشم، کیش و چابهار آغاز شد. تجربه جهانی می‌گوید هر کشوری می‌خواهد از اقتصاد بسته به سمت اقتصاد رقابتی حرکت کند، باید قسمت‌هایی از کشور این تجربه را آغاز کنند.
در دوران جنگ، اقتصاد بسته‌ای داشتیم که باید تبدیل به اقتصاد باز می‌شد. مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، علاوه بر اینکه این نوع اقتصاد را در داخل کشور گسترش دادند، در بخش‌هایی از جغرافیای کشور هم قوانین جدیدی را که قوانین منطقه آزاد است، برقرار کردند تا این آزمون‌ها برای تجربه در سرزمین اصلی، به کار گرفته شود که در اسفند ٩٢، با رهنمود مقام معظم رهبری دوباره به احیای این تفکر اقدام کردیم که چگونه در این مناطق آزاد، تولید، صادرات، فناوری و تأمین نیازهای کشور را محور قرار داده و نمونه‌سازی كنيم تا بتوانیم تجربیات و نتایج آن را در جغرافیای کشور گسترش دهیم.
