زیر پوست کرمان چه فاجعه‌ای در حال وقوع است
ما در گذشته هم همیشه هشدار داده‌ایم. سال‌ها قبل در یکی از رسانه‌ها اعلام کردم حتی نام “بحران خاموش” را روی این معضل گذاشتم؛ اما با استقبال و واکنشی روبه‌رو نشد.
رییس سازمان زمین شناسی خاوری با هشدار نسبت به پدیده فرونشست در دشت‌های استان بر تشکیل هرچه سریعتر کمیته‌ای ویژه، با موضوع فرونشست زمین با حضور دستگاه‌های متولی و با ریاست استانداری تاکید دارد. علی رشیدی می‌گوید: چون این پدیده به چشم نمی‌آید، چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. فرونشست، فرزند خلف بحران آب است.
علی رشیدی با هفته‌نامه استقامت به گفت‌وگو نشسته که خلاصه آن در پی می‌آید:
- پدیده‌ی فرونشست زمین آنچه که به صورت فرونشست منطقه‌ای گفته می‌شود و در اثر آن، یک دشت وسیعی شروع به نشست می‌کند مهم‌ترین عامل آن بهره‌برداری از آب زیرزمینی منطقه است. از قوانین فیزیک بخواهیم استفاده کنیم، در طبقات خاک، مادامی که آب وجود دارد، بخشی از وزن طبقات بالایی خاک توسط این آب تحمل می‌شود.اما وقتی این آب را از زمین خارج می‌کنیم، سطح آب زیرزمینی افت و پایین‌تر از حد معقول خود برود به ازای مقداری که سطح آب زیرزمینی پایین رفته، قدرت تحمل وزن لایه‌های بالایی به میزانی که قبلا توسط آب تحمل می‌شد به ذرات خاک انتقال پیدا می‌کند به آن می‌گوییم تنش یا فشار موثر روی طبقات افزایش می‌یابد.
- فرونشست زمین به شکل‌های مختلف خود را نشان می‌دهد. یکی از بارزترین جایی که خود را نشان می‌دهد محل حفر چاه‌ها است؛ چه چاه‌های پیزومتری که آب منطقه‌ای حفر کرده و چه چاه‌های بهره‌برداری که کشاورزان حفر کرده‌اند. لوله‌ای که داخل زمین فرورفته بسته به عمق چاه، متراژ متفاوتی دارد؛ و قتی زمین نشست می‌کند این میله به عنوان یک جسم صلب که در اعماق زمین هم فرورفته است تغییر شکل ندارد اما زمین اطراف آن چون نشست دارد حالتی اتفاق می‌افتد که کشاورزان به آن رشد جدار چاه می‌گویند. اما در واقع این جدار چاه نیست که رشد کرده، بلکه زمین اطراف آن بوده که نشست کرده است. بالا زدن لوله‌های جدار چاه، ترک خوردن ساختمان‌ها و ایجاد شکاف‌ها در زمین از جلوه‌های فرونشست زمین هستند که مشاهده می‌شوند.
- اولین مواردی که از فرونشست زمین در استان گزارش شده است مربوط به بیش از ۴۰ سال قبل در دشت‌های شمالی استان از جمله رفسنجان و سیرجان است و به تدریج، چون بیش‌ترین توسعه‌ی بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، دردشت رفسنجان و دشت‌های شمالی استان در ۳۰،۴۰ سال اخیر بوده به همین نسبت سرعت فرونشست زمین در این مناطق بیشتر شده است. در دشت‌های جنوبی اما ۱۰،۱۵ سال اخیر با این پدیده درگیر شده‌اند. میزان فرونشست دشت‌های شمالی مثل رفسنجان گاهی در برخی قسمت‌ها ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر در سال است. اوایل دو سه سانتی‌متر بود. در زرند ۱۰ تا ۱۵سانتی‌متر سالانه فرونشست داریم. در سیرجان تقریبا همین نرخ را داریم.
- در دشت کرمان هم این فرونشست را داریم اما در اطراف است مثلا در زنگی‌آباد، یا بعد از پل راه‌آهن در قائم‌آباد و سعادت‌آباد فرونشست زمین را شاهد هستیم. در سیرجان و رفسنجان اما در حومه و حتی خود شهر هم فرونشست را داریم.
- تا زمانی که برداشت از منابع آب زیرزمینی انجام می‌شود، پدیده فرونشست ادامه دارد. کاری هم نمی‌شود کرد.
- مهم این‌که چاه‌های موجود، به جرات می‌گویم هیچ‌کدام بر اساس پروانه خود کار نمی‌کنند. مثلا یک چاه ۱۲ لیتر بر ثانیه برای ۱۲ ساعت در روز، مجوز دارد اما ۳۵۰ روز با ظرفیت ۳۰ لیتر بر ثانیه برداشت را دارد انجام می‌دهد. برداشت از آب زیرزمینی ما در استان توسط چاه‌ها، با آنچه که به لحاظ رسمی آمار آن اعلام می‌شود، متفاوت است. چون آماری که اعلام می‌شود بر پایه‌ی مجوزهایی است که صادر شده اما در عمل، بهره‌برداران بسیار بسیار بیش از این مقدار را برداشت می‌کنند.
- دستگاه‌ها نظارت می‌کنند اما بهره‌برداران به شیوه‌های مختلف ناظرین را دور می‌زنند. بازدیدها دوره‌ای است؛ از آن خبردار می‌شوند در همان مقطع، دبی را با پروانه تنظیم می‌کننند؛ وقتی تمام شد برمی‌گردانند. این را من به صراحت می‌گویم آماری که اعلام می‌کنند با آنچه که در عمل است تفاوت دارد.
- همین الان در جنوب استان معضلات زیادی را فرونشست زمین ایجاد کرده است. تقریبا هر روز، موردی نیست که گزارش نشود و این معضل، بخشی از دغدغه‌ی مسوولین محلی شده است.
- در دشت‌های شمالی استان مثل رفسنجان، زرند و سیرجان تقریبا با همین اولویت بیش‌ترین مشکل را داریم. در این مناطق، ما داریم از آب‌هایی بهره‌برداری می‌کنیم که مربوط به چندین هزار سال قبل بوده؛ آب‌های جدید ما در این مناطق تقریبا تمام شده است. آبی هم که چندین هزار سال در معرض رسوبات بوده املاح زیادی به آن وارد شده و عملا قابل استفاده نیست.
- همین الان صدها هکتار باغ در رفسنجان خشک شده و از بین رفته چون این آب قابلیت استفاده برای کشاورزی ندارد.
- به صورت تجمعی فرونشست ما قطعا به چند متر رسیده است. شاید عدد دقیقی نداشته باشیم. نیاز به کار دارد. آنچه به صورت میانگین در چند سال اخیر اندازه‌گیری شده است، بین ۱۰،۱۵ سانتی‌متر و حداکثر ۲۰ سانتی‌متر در سال بوده است. تجمعی در همه دشت‌ها از یک متر بیشتر می‌شود. همین‌جا این نکته را بگویم که؛ ما به لحاظ امکانات که بتوانیم اندازه‌گیری‌های دقیقی داشته باشیم، کمبود جدی داشتیم و خیلی دیر، تامین این امکانات انجام شد.
- از دیدگاه زمین‌شناسی می‌گویم؛ درست است آبرفت‌های ما تا حد زیادی آسیب دیده اما اگر مدیریت صحیح روی منابع آبی اعمال کنیم، تا حدی می‌توان شرایط را بهتر کرد اما قطعا به وضعیت روز اول برنمی‌گردیم. دربرخی مناطق آب ۱۷۰۰ سال قبل را داریم استخراج می‌کنیم اگر امروز شرایط اضافه برداشت را متوقف کنیم برای رسیدن به شرایط عادی، ۱۷۰۰ سال طول می‌کشد. ما وارد آب‌های چند صد ساله و چند هزار ساله شده‌ایم ریکاوری این آب‌ها به لحاظ زمین‌شناسی همان مقدار زمان نیاز دارد.
- فرونشست‌ها چون منطقه‌ای هستند، در یک دشت برخی قسمت‌ها کمتر و برخی بیشتر در حال فرو نشست است در بسیاری مناطق شهری و روستایی خسارات سازه‌ای داشته، خانه‌ها دچار آسیب و درز و شکاف در ساختمان‌ها ایجاد شده است. بر روی تاسیسات آبیاری و تاسیسات زیربنایی کشوری مثل خط آهن سیرجان نیز این مساله، اثر گذاشته است. در حومه‌ی شهر سیرجان، خط‌آهن سیرجان ـ بندرعباس منطقه‌ای است که فرونشست زمین باعث شده هر سال ریل دچار کج‌شدگی گردد. مسوولین راه‌آهن اذعان دارند که سالی یکی، دو مرتبه باید این ریل را تعمیر کنند. در جاده‌ها و پل‌ها هم این‌گونه مشکلاتی هست. در رفسنجان و زرند هر سال کشاورزان باید تجهیزات سرچاهی را بردارند، لوله جدار که بالا آمده را، برش بزنند و دوباره تاسیسات را نصب کنند. اینها خساراتی است که پدیده فرونشست به اقتصاد منطقه وارد کرده است. جاده‌ها در بسیاری مناطق مثلا نوق رفسنجان در اثر فرونشست، شکاف خورد و جاده قطع شده. شکاف‌ها ناگهانی بروز می‌کنند اما وقتی پیدا شدند همیشه هستند و با یک بارندگی مجراها باز می‌شود.
- سریعترین کار ممکن، این است که با مدیریت صحیح و علمی منابع آب و تغییر الگوی کشت و بهره‌وری در استفاده از منابع آب تا حد زیادی کمک کرد تا بیلان منفی که وجود دارد کاهش یابد. به تدریج شرایطی به وجود بیاوریم از جمله بحث انتقال آب از حوضه‌های دیگر؛ تا منابع زیرزمینی فرصت یابند، بخشی از توان گذشته را بازیابی کنند. اما به طور قطع، زمان خیلی زیادی نیاز داریم.
- تقریبا می‌توان گفت ما جزو پیشتازان فرونشست زمین در کشور هستیم.
- روستاهای ما، به ویژه در جنوب استان؛ عنبرآباد و کهنوج این وضعیت را پیدا کرده‌اند. همین چند هفته‌ی گذشته جلسه‌ای بود برای رسیدگی به وضعیت روستاهایی که چند سال درگیر این پدیده بوده‌اند. الان بنیاد مسکن دیگر وام مسکن روستایی به آنها نمی‌دهد که ساخت وساز کنند. می‌گوید جابه‌جا شوید و بروید جای دیگر. روستاهایی که در معرض این پدیده قرار گفتند به تدریج ساخت و ساز جدیدی در آن صورت نمی‌گیرد. بحث مهاجرت هم از روستاها شکل می‌گیرد. مخصوصا روستاهایی که در معرض پدیده هستند. ساختمان خانه‌هایشان ترک برداشته یا زمین ترک خورده است. تا بارندگی می‌شود آب، شکاف‌ها را شسته و فرسایش پیدا می‌کند. گاهی یک متر و دو متر دهنه زمین باز می‌شود، خاک می‌ریزند پر می‌کنند؛ در بارندگی بعدی دوباره این داستان ادامه دارد.
- در شهر رفسنجان خیلی جاها هستند که می‌توانید آثار فرونشست را به صورت درز و شکاف در ساختمان‌ها ببینید. در سیرجان و زرند و جیرفت و عنبرآباد هم در شهرها.
- ما در سمت جنوب غرب شهر کرمان که ورودی منابع آبی است تا الان گزارشی نداشتیم اما بعد از پل راه‌آهن؛ در قائم‌آباد و سعادت‌آباد پدیده‌ی فرونشست را دیده‌ایم. این‌طرف سمت اختیارآباد، زنگی‌آباد و شاهرخ‌آباد هم فرونشست را داریم.
- [فرونشست زمین]در کرمان کمتر از دشت رفسنجان است. در حد ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر گزارش شده است.
- به واسطه‌ی آب فاضلابی که زیر پوسته‌ی شهر تزریق می‌شود؛ ما الان فرونشست را داخل محدوده‌ی شهری کرمان نداریم.
- اگر شبکه فاضلاب سریعتر به بهره‌برداری برسد، می‌توان از بروز خسارت بیشتر جلوگیری کرد اما به هر حال هر زمانی که این اتفاق بیفتد و فاضلاب را با سرعت زیاد از زمین تخلیه کنیم قطعا فرونشست را به دنبال آن داریم. به خصوص قسمت‌های غربی کرمان، بافت خاک بیشتر مستعد فرونشست است. در مناطق مرکزی کرمان و بافت قدیم و بخش شرقی، مقداری بافت خاک درشت‌تر است. میزان فرونشست شاید به صورت نشست درازمدت کمتر باشد.
- ما در گذشته هم همیشه هشدار داده‌ایم. سال‌ها قبل در یکی از رسانه‌ها اعلام کردم حتی نام "بحران خاموش” را روی این معضل گذاشتم؛ اما با استقبال و واکنشی روبه‌رو نشد.
- همه‌ی دشت‌ها شرایط یکسانی ندارند. دشت‌های شمالی که بحرانی‌تر هستند، اگر همین روند را ادامه بدهیم شاید به ۱۰ سال نرسد به عمق فاجعه برسیم. حداکثر ۱۰ سال.
