اظهارات یک مجری تلویزیون درباره مهاجرت نخبگان ایرانی نشان می‌دهد به‌‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته برای نگه داشتن افراد نخبه در ایران، همچنان فرار مغزها ادامه داشته و مشکلات ویژه‌ای را به وجود آورده است.
آرمان :
اظهارات یک مجری تلویزیون درباره مهاجرت نخبگان ایرانی نشان می‌دهد به‌‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته برای نگه داشتن افراد نخبه در ایران، همچنان فرار مغزها ادامه داشته و مشکلات ویژه‌ای را به وجود آورده است.
علی ضیا، مجری سرشناس، در برنامه فرمول یک، گزارش تکان‌دهنده‌ای از فرار مغزها ارائه و عنوان کرده است: «از ۱۵۰دانشجوی ریاضی شریف، فقط امین محمدی در ایران مانده است.» در حالی بار دیگر موضوع مهاجرت نخبگان در کانون توجه قرار گرفته که در چهار سال اخیر مسئولان وعده داده‌اند با اتخاذ تمهیداتی، نه‌تنها جلوی فرار مغزها را بگیرند که نخبگان مهاجر را به کشور بازگردانند.
سرمایه‌های انسانی جوان و تحصیلکرده، بدون شک یکی از اصلی‌ترین دارایی‌های کشور محسوب شده و توسعه این دارایی‌ها و به‌کارگیری بهینه آن در توسعه کشور در سیاست‌های کلی کشور (بندهای 7-2، 6-4 و 3-6 سیاست‌های کلی علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری در سال 1393) و نقشه جامع علمی کشور مورد تاکید قرار گرفته است. گزارش‌های رسمی از «افزایش 2/2برابری» دانشجویان ایرانی در آمریکا در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ خبر می‌دهد. انستیتو بینالمللی آموزش آمریکا، نهادی رسمی است که سالانه تعداد دانشجویان خارجی شاغل به تحصیل در این کشور را اعلام می‌کند.
این انستیتو در آخرین بیانیه‌اش اعلام کرد که در سال تحصیلی 2016 - 2015 تعداد دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در آمریکا به 12هزار و 256دانشجو رسیده که پس از انقلاب اسلامی یک رکورد محسوب می‌شود. در سال تحصیلی 2010 - 2011 تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا پنج‌هزار و 626نفر بود که این عدد در سال‌های اخیر بیش از دو برابر شده است. این افزایش باعث شد تا رتبه ایران در ارسال دانشجو به آمریکا در سال2016 به رتبه یازدهم کشورهای جهان برسد. در این زمینه عباس میلانی، مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا گفت: «فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است.» شایان ذکر است در دهه‌های گذشته، آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور به‌شدت افزایش پیدا کرد. برای مثال در دوره هشت‌ساله دولت محمود احمدی‌نژاد این آمار به‌شدت افزایش یافت.
آمریکا و کانادا پذیرای نخبگان ایرانی
مساله مهاجرت نخبگان و فرار مغزها پدیده بسیار پیچیده‌اى است و عوامل بسیاری در بروز این آسیب اجتماعی موثرند. ازجمله مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان ایرانی می‌توان به عواملی همچون فرصت شغلی محدود و نبود نظام شایسته‌سالاری، نداشتن امکانات علمی - پژوهشی مناسب و پیشرفته، مسائل اقتصادی و نبودن امکانات رفاهی در کشور اشاره کرد.
طبق آمار صندوق بینالمللی پول، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱کشور در حال توسعه یا توسعه‌نیافته جهان، مقام نخست را دارد. تخمین زده می‌شود که سالانه 150 تا 180هزار تحصیلکرده به دلیل شرایط نامناسب اجتماعی، اقتصادی و... از ایران خارج می‌شوند. درواقع خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار ایرانی با تحصیلات عالی، معادل خروج 150میلیارد دلار سرمایه است. تحقیقات بانک جهانی نشان می‌دهد از میان کشورهایى که به دلیل در اختیار گذاشتن امکانات پژوهشى و رفاهى به صاحبان اندیشه بیشترین نخبگان ایرانى را به خود جذب کرده‌اند، آمریکا و کانادا به ترتیب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند.
فرار مغزها درواقع، فرار سرمایه‌های انسانی است؛ سرمایه‌هایی که با صرف هزینه گزاف به دست می‌آید و فرار این نیروها بدان معناست که جامعه از علم، تخصص و مهارت‌های فنی آنها محروم می‌ماند. درواقع سرمایه بسیار ارزشمندی به نام نیروی انسانی متخصص که هزینه‌های فراوان صرف تربیت آنها شده است، دقیقا در زمانی که باید به ثمر بنشیند با بی‌برنامگی و ضعف‌های ساختاری تقدیم کشورهای توسعه‌یافته می‌شود.
ایجاد تسهیلات برای بازگشت نخبگان
حسن روحانی از همان روزهای ابتدایی در دست گرفتن سکان دولت دوازدهم، یکی از برنامه‌های اصلی خود در حوزه علمی و فناوری را توقف خروج نخبگان از کشور و تلاش برای بازگشت محققان ایرانی اعلام کرد. همچنین می‌توان از چهار سال نخست دولت روحانی به عنوان دوران خوبی در زمینه بازگشت نخبگان یاد کرد. درواقع فراهم کردن شرایط مناسب شغلی و تسهیل حضور نخبگان در ایران و از طرفی نشان دادن چراغ سبز به خواسته‌هایشان، نه‌تنها اعتماد فزاینده‌ای را برای ایران به همراه داشته که آثار اقتصادی - اجتماعی مثبتی نیز برای کشور دربردارد.
چندی قبل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری وقت، در این زمینه گفت: «مصوبه‌ای تصویب شد تا نخبگانی که در خارج از کشور تحصیل کرده‌اند هنگامی که بازگشتند از طریق بنیاد نخبگان جذب و در هیات‌علمی دانشگاه‌ها حضور پیدا کنند.» محمد فرهادی افزود: «اعتبارات این طرح داده شده و از سال گذشته تا امسال 100نفر از نخبگان به عضویت هیات‌های علمی درآمده‌اند. طي يك سال گذشته حدود هزار و ۴۰۰نفر که در خارج از کشور بوده‌اند به صورت موقت یا دائم به کشور مراجعت کرده‌اند.» همچنین در تیر امسال سعید سهراب‌پور، رئیس اسبق دانشگاه صنعتی شریف، با اشاره به برنامه بنیاد ملی نخبگان برای جذب دانشجویان ایرانی خارج از کشور گفت: «در دو سال گذشته ۶۹۰فارغ‌التحصیل ایرانی از دانشگاه‌های برتر جهان به کشور بازگشته‌اند.» سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی و فناوری هم از بازگشت بیش از ۵۰۰نخبه به کشور خبر داد و گفت: «در بنیاد ملی نخبگان از این افراد حمایت می‌شود.»
تاسف مجری تلویزیون از فرار مغزها
علی ضیا، مجری سرشناس، در برنامه فرمول یک، گزارش تکان‌دهنده‌ای از فرار مغزها ارائه کرد. او گفت: « از 150 دانشجوی ریاضی شریف فقط امین محمدی در ایران مانده است. ژن خوب‌های واقعی می‌روند، ژن خوب‌نماها می‌مانند و مجبوریم تحملشان کنیم و مسئولان هم عین خیالشان نیست.» او در ادامه به زبان طنز گفت: «با روندی که در فرار مغزها وجود دارد، چند سال دیگر آنجا (دانشگاه‌های خارج) می‌شود ایران و ایران می‌شود، خارج.»
جلوگیری از فرار مغزها با بهبود شرایط اقتصادی
یک عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس درباره تبعات اجتماعی فرار مغزها و اینکه چه تمهیداتی باید برای جلوگیری از این پدیده اندیشید، به «آرمان» می‌گوید: این پدیده به دلیل نارسایی‌های اجتماعی و اقتصادی کشور بروز کرده است. با رونق اقتصادی و ارتقای بار علم در نهادهای علمی کشور و تقویت بازار کار می‌توان از این پدیده جلوگیری کرد. کارن خانلری می‌افزاید: با بهبود وضعیت اقتصادی کشور به نسبت از میزان فرار مغزها در کشور کاسته می‌شود. بسیاری از افراد مساله فرار مغزها را به سیستم آموزشی کشور ربط می‌دهند، اما این مساله درصد ناچیزی از پدیده فرارمغزها را شامل می‌شود.
به گفته او مساله اصلی در بروز فرار مغزها در کشور نبود زیرساخت‌های مناسب اقتصادی و نبود رونق اقتصادی است. برای مثال اگر افراد تحصیلکرده به فراخور شان و مهارتشان وارد بازار کار شده و بتوانند از تخصص خود به شکل مطلوب استفاده کنند، طبیعتا از میزان فرار مغزها در کشور کاسته می‌شود.
این عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با بیان اینکه باید با اندیشیدن تمهیدات مناسب به موازات شرایط اقتصادی در کشور بتوان در زمینه ایجاد اشتغال اقدامات مناسب انجام داد، تاکید می‌کند: با این اقدام می‌توان بسیاری از نیازهای آموزشی و پژوهشی کشور را پوشش داد. خانلری می‌افزاید: با فرهنگسازی مناسب باید از شدت فرار مغزها جلوگیری کرد. او درباره برنامه کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس درباره جلوگیری از فرار مغزها می‌گوید: این مساله در کمیته آموزش عالی، کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس مطرح است. همگان توسعه اقتصادی و توجه به مساله اشتغال را تنها اقدام برای کاهش نرخ فرار مغزها می‌دانند.
تبعیض، دلیل فرار مغزها
یک جامعه‌شناس در گفت‌و‌گو با «آرمان» با اشاره به اینکه تبعیض و نبود برخی بستر‌های لازم زمینه خروج نخبگان را از کشور ایجاد می‌کند، می‌گوید: خسارتی که فرار مغزها به یک کشور وارد می‌کند قابل مقایسه با موارد اقتصادی نیست. نمی‌توان ارزش یک تحصیلکرده مهاجر را معادل یک چاه نفت یا چند شمش طلا دانست، چراکه ارزش این افراد بسیار بالاتر از این است. امان‌ا... قرائی مقدم ادامه می دهد: با وجود این، اگر قرار باشد از نظر مادی خسارت فرار مغزها را بررسی کنیم، باید عنوان کرد خروج یک فرد معمولی با مدرک کارشناسی حداقل 100 میلیون تومان به اقتصاد کشور ضربه می‌زند و اگر فرد مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا داشته باشد، این خسارت تا بیش از 200میلیون تومان هم می‌رسد.
او تصریح می‌کند: واقعیت این است که پرورش یک فرد و ایجاد امکانات برای تحصیل او هزینه‌هایی را برای یک جامعه دارد، حال آنکه ما به رغم این هزینه‌ها اجازه می‌دهیم افراد نخبه به‌راحتی مهاجرت کنند و به توسعه اقتصادی، اجتماعی و... کشورهای دیگر کمک کنند. قرائی‌مقدم با اشاره به اینکه داشتن بزرگ‌ترین کارخانه‌های دنیا در صورتی که نیروی ماهر وجود نداشته باشد بی‌ارزش است، عنوان می‌کند: از اوایل قرن بیستم کشورهای غربی پروژه جذب نخبگان را کلید زده و توانستند بدون کمترین هزینه افراد ماهر را جذب خود کنند.
او درباره اینکه چرا نخبگان کشور مهاجرت می‌کنند، می‌گوید: باید عنوان کرد که تبعیض مساله مهمی در این زمینه است. در کشور ما همچنان تبعیض وجود داشته و افراد شایسته نمی‌توانند مدارج ترقی را طی کرده و در عوض افرادی بدون مهارت، دانش و تخصص تنها با رابطه و پارتی به مدارج بالا می‌رسند. علاوه بر این باید عنوان کرد در بسیاری موارد فضای جامعه مسموم است و فرد حتی اگر بتواند جذب شود و درآمد خوبی کسب کند، ترجیح می‌دهد در جایی دیگر زندگی کند.
